Tôi biết bà Mấu Thị Bích Phanh từ những năm đầu thập niên 90. Mỗi lần đi công tác về cơ sở, tôi thường ghé nhà bà ăn cơm và nghe bà kể nhiều chuyện về văn hóa, lịch sử…. của đồng bào Ra Glai ở Ninh Thuận.
Năm lên 12 tuổi (1960), cô bé Phanh được tổ chức đưa ra Hà Nội học tập tại Trường Học sinh miền nam. Sau đó thi đỗ vào ngành Bác sĩ Đa khoa của Trường đại học Thái Nguyên, niên khóa 1970-1976. Sau khi tốt nghiệp, chị Phanh trở về quê nhà làm bác sĩ, lần lượt đảm nhiệm nhiều chức vụ như: Phó Chủ tịch UBND huyện Ninh Sơn kiêm Trưởng Phòng Y tế huyện. Nhiệm kỳ 1987- 1992, chị Mấu Thị Bích Phanh được bầu làm Đại biểu Quốc hội khóa VIII.
Khi giữ chức vụ Phó Chủ tịch UBND huyện, bà thường tâm sự, đồng bào Ra Glai không có chữ viết riêng, mình (tôi) đang dồn hết tâm huyết vào việc nghiên cứu để “La-tinh” hóa các mẫu tự, “tạo” nên những ký hiệu chung dùng làm chữ viết cho cộng đồng mình. Bà Phanh bộc bạch: “Tôi nghĩ rất đơn giản, các dân tộc thiểu số đều có ngôn ngữ, tiếng nói riêng, nhưng có dân tộc đã có chữ viết như dân tộc Chăm. Dân tộc Ra Glai đã có ngôn ngữ từ lâu, văn hóa độc đáo như điệu nhạc mã la, sử thi,… cũng cần được giữ gìn, bảo tồn. Tuy nhiên, những di sản văn hóa quý hiếm của cha ông chỉ tồn tại trong trí nhớ của các nghệ nhân. Nếu các nghệ nhân ấy chết đi thì tất cả đều trở thành cát bụi. Do đó, cần có chữ viết riêng để lưu giữ những nét văn hóa của cộng đồng. Mình không sáng tác ra chữ viết riêng cho dân tộc Ra Glai nhưng mà “La-tinh” hóa để tạo những ký hiệu chung cho ngôn ngữ, để họ dễ dàng hơn trong việc giao lưu văn hóa”.
Bà Phanh kể thêm, năm 1969, khi đang học lớp 10 tại Trường Học sinh miền nam tại Hà Nội được sơ tán lên tỉnh Thái Nguyên. Lúc đó, các anh chị công tác tại Đài Tiếng nói Việt Nam đến nhờ mình dịch và đọc một bài viết từ tiếng Việt sang tiếng Ra Glai, thể hiện tình cảm học sinh dân tộc thiểu số miền nam đang học tập tại miền bắc được Đảng, Bác Hồ quan tâm chăm lo rèn luyện, giáo dục. Sau lần đó, mình đã có ý tưởng “tạo” chữ viết cho đồng bào Ra Glai và lặng lẽ thực hiện cho đến nay.
Cơ duyên tiếp thêm động lực cho bà Mấu Thị Bích Phanh dồn hết tâm huyết để tạo chữ viết dân tộc Ra Glai là, đầu năm 1993, bà được Đài Phát thanh và Truyền hình Ninh Thuận mời làm cộng tác viên biên dịch bản tin tiếng Việt ra tiếng Ra Glai và trực tiếp đọc bản tin trên sóng phát thanh, mỗi tháng bốn chương trình với thời lượng 10 đến 15 phút/chương trình, nhằm đưa tiếng nói của Đảng, Nhà nước và tình hình thời sự địa phương đến với đồng bào Ra Glai trên địa bàn tỉnh.
Cuối năm 2004, bà Phanh nghỉ hưu và dành trọn quỹ thời gian cho công tác nghiên cứu, sưu tầm tiếng nói Ra Glai và biên dịch từ tiếng Ra Glai sang tiếng Việt bộ sử thi Cakalang VangPơt - Cakalang VangPơ. Bà biên soạn tài liệu và trực tiếp giảng dạy tiếng Ra Glai cho năm lớp cán bộ công an, hai lớp giáo viên (250 học viên) đang công tác tại các xã miền núi, vùng cao trên địa bàn tỉnh Ninh Thuận.
Nội dung tài liệu được thiết kế theo nhóm chủ đề Đảng và Bác Hồ, gia đình, dòng tộc, làng xã, thiên nhiên, môi trường, văn hóa dân tộc, đất nước, con người, lao động- sản xuất, khoa học và giáo dục, chăm sóc sức khỏe, bảo vệ Tổ quốc. Hoàn thành khóa học với thời lượng 450 tiết, học viên có thể nghe hiểu và trao đổi với đồng bào Ra Glai một số vấn đề phổ thông trong cuộc sống. Ban Biên soạn cơ bản hoàn thành tài liệu đang trình cấp thẩm quyền phê duyệt, công bố kết hợp mở lớp bồi dưỡng tiếng Ra Glai vào dịp kỷ niệm 58 năm Ngày Giải phóng huyện Bác Ái vào cuối tháng 8-2018.
Bằng phương pháp mẫu tự La-tinh hóa, bà Mấu Thị Bích Phanh đã tạo nên những ký hiệu chung dùng làm chữ viết cho đồng bào Ra Glai học tập để giao lưu văn hóa với ngôn ngữ của cộng đồng mình.
Theo ông Nguyễn Hải Liên, Nhà Nghiên cứu Văn hóa dân gian Hội Văn nghệ dân gian tỉnh Ninh Thuận, ngay từ thời chống Mỹ, cứu nước đã có nhiều cán bộ người Kinh, người Ra Glai nghiên cứu chữ viết Ra Glai bằng cách “La-tinh” hóa nhưng rồi đi vào quên lãng. Hiện tại, có chị Phanh hay anh Chamalé Liếp là những người có tâm huyết. Nhiều người công tác trong ngành giáo dục cũng rất mong muốn có chữ viết Ra Glai, bởi sống trong thời đại khoa học - công nghệ 4.0 mà không có chữ viết, sẽ khó bộc lộ, giới thiệu những khát vọng, ý tưởng của mình về văn hóa dân gian, tác phẩm văn học…. để cho các tộc người khác trên toàn thế giới biết những nét tinh hoa của một dân tộc là như thế nào, trong đó văn hóa dân gian hàm chứa sức mạnh, những giá trị tinh hoa về tinh thần của một dân tộc. Không viết ra được thì không ai biết, hiểu được cái gì mình muốn thể hiện cả. Người Ra Glai cần có chữ viết riêng.
Hiện tại, bà Mấu Thị Bích Phanh đang nghiên cứu, đối chiếu tài liệu biên soạn các câu giao tiếp phổ thông từ tiếng Ra Glai sang mẫu tự La-tinh. Bà sử dụng bộ tài liệu “Sách học tiếng Ra Glai” và “Từ điển Việt-Ra Glai” do Sở Khoa học và Công nghệ Ninh Thuận phối hợp Viện Từ điển học và Bách Khoa toàn thư Việt Nam thực hiện. Ngoài ra, bà còn tham chiếu tài liệu “Bài học tiếng Ra Glai” do Viện Chuyên khảo ngữ học miền Nam ấn hành, góp phần cùng Phòng Giáo dục Dân tộc (Sở Giáo dục và Đào tạo Ninh Thuận) biên soạn tài liệu bồi dưỡng tiếng Ra Glai cho cán bộ công tác ở các xã miền núi trên địa bàn tỉnh.
Ông Nguyễn Hải Liên, bộc bạch: “Công trình nghiên cứu chữ viết Ra Glai của chị Phanh là một công trình văn hóa hết sức cần thiết cho sự phát triển của người Ra Glai cũng như các tộc người khác trong và ngoài tỉnh Ninh Thuận và lợi cho những Nhà nghiên cứu văn hóa như tôi có thêm nhiều sưu tầm hay về văn hóa người Ra Glai trong tương lai. Hy vọng công trình nghiên cứu này sẽ thống nhất cách viết để nhân rộng chữ viết Ra Glai đến những nơi khác”.
Bà Mấu Thị Bích Phanh cho biết thêm: “Mình (tôi) dành hết thời gian mỗi ngày để nghiên cứu, sưu tầm, bổ sung từ vựng, lời hát ru, tục ngữ vào kho tàng tiếng nói Ra Glai thêm phong phú. Ngôn ngữ (tiếng nói) nào đồng bào Ra Glai có thì gìn giữ đưa vào giao tiếp trong cộng đồng; ngôn ngữ nào chưa có thì mượn tiếng Việt để sử dụng. Với tình cảm thiết tha với tiếng mẹ đẻ, mình mong muốn tiếng nói Ra Glai được bảo tồn và ngày càng phát triển, góp phần tạo nên sự phong phú trong đời sống văn hóa của cộng đồng các dân tộc Việt Nam.